Хийх хүнд хийхгүй хүн садаа

Нацагийн Багабанди
 Гүйх нохойд гүйхгүй нохой садаа гэх монгол үг нь үнэн хэрэгтээ нохойны тухай яриа биш, ажил хийх гэж байгаа хүнд хийхгүй нь саад бүү хий гэсэн гүн утгат хэллэг юм. Өөрөө ажиллах дургүй байх нь дүүрч, ажиллаж байгаадаа хэзээ ч битгий садаа хий. Хийхийн төлөө хичээж
байгаа хүмүүст хийхгүйчүүдийн учруулах саад мундахгүй. Хийж байгаа хүнийг хараад хэл амаа билүүдэн, үйл ажилд нь үг хэлээрээ садаа хийгсэд хорлонтой. Хийж байгаа хүмүүсийг хэнхэг гэж шоолно, өөрөө хийхгүй мөртлөө өрөөлийн хийснийг өөлж голж муучилна. Хорон үгээр булж, хорыг маажин цаашлуулна. Хорт сумаар нэгийг онодог бол хорон үгээр олныг онодогоороо хорлол нь их. Хийе бүтээе гэх өөдрөг сэтгэлийг нь болохгүй бүтэхгүй гэх уруу үгээр жадлан эсэргүүцнэ. Үг нь их, үйл нь бага хүмүүс хийх бүтээх замд хэзээд л хөндөлсөн саад болдог.
Хэлэхдээ уулын дайтай, хийхдээ хэдгэний чинээ хүмүүсээс гавьяат үйлийг бүү хэл, гавьтай жааханыг ч хүлээгээд нэмэргүй. Өөрөө юу ч хийхгүй гараа хумхиад суух хэрнээ амаа хамхилгүй бурж, гараа хөдөлгөөд хийх хүсэлтэй бусдыг буруу зүгт уруу татан үймүүлж, ажилд садаа бологсод бүр илүү хорлолтой. Ам ажил хоёр нь алд дэлэм зөрөх хүн ажил төрөлд нэмэр тус болохоосоо нэрмээс садаа нь илүү.
Өөрөө сайн хийж чадахгүй мөртлөө өрөөл бусдад зааж сургахыг донтогсод ажлын бөөн садаанууд. Хамгийн сайн мэдэх, хамгаас илүү чадах зүйлээрээ л хүнд зөвлөж байвал хүмүүс чамайг хүндэлнэ. Хэл ам хийж, хэрэгтэй хэрэггүй үг хонхны хэл шиг нааш цааш нь зөөж явагсадын балгаар цагт нь амжуулчихаж болох ажлыг цаг алдуулан цалгартуулах, бүтэж явсан ажил бүтэлгүйтэн нурах нь үнэхээр халаглахад багадам харамсалтай. Амаар олсныг амталж болдоггүй, үгээр үхүүлснийг өвчиж болдоггүй болохоор амаар хоосон цэцэрхэгчид ажилд тээг болно уу гэхээс нэмэр болохгүй.
Хамтаараа ажиллаж байгаа хүмүүсийн дотор ажиллах дургүй залхуу, араар суугсад байх нь үлэмж тээртэй, бусдадаа буруу үлгэртэй. Ийм хүмүүс орчиндоо муу нөлөөтэй, хамтран ажиллагсаддаа хохирол ихээхэн учруулахын хамт өөрийгөө дээд зэргээр хохироож байна гэдгээ хожимдож ухаардаг. Оюутан байхдаа сонсож байсан нэгэн яриа санаанд тодхон байна. Оюутнууд зуны амралтаараа бүтээн босголтод оролцож мөнгө сайн олдог байлаа. Ажилд дургүй, араар суух дуртай, хөөрхөн үнэгэн зальтай нэг нөхөр оюутан нөхдийн хамт мөнгө олохоор зуны ажилд явжээ. Анхнаасаа олсон мөнгөө тэгш тэнцүү хуваахаар тохирч. Гурван өдөр барилга дээр хоёр нарны хооронд сунаж унаталаа ажиллав. Цааш нь барахааргүй болохоор нь өвдсөн дүр эсгэж байр, хоолны газар орчмоор эргэлдэж нэг сарыг өнгөрөөлөө. Түүний хийх ёстой ажлыг бусад нь нэмэлт ачаа болгон үүрч, зовно. Нөгөө нөхрийн тархинд олсон мөнгөө тэнцүү хуваах юм чинь гэдэг бодол бат суусан байлаа. Ажлаа дуусч мөнгөө хуваав. Мань эрд ажилласан гурав хоногийн мөнгийг л өгчээ. Бид мөнгөө тэнцүү хуваана гэж тохирсон шүү дээ гэж нөгөөх нөхөр хэл ам хийв. Хүн бүр чадлынхаа хэрээр, хүн бүрт хийснийх нь хэрээр хөлс олгодог зарчимтай гээд бусад нь хөдөлсөнгүй. Ийнхүү биеийн амрыг харж, ажлаас зугатан нөхдийн араар сууж биеэ оторлож байгаад бусадтайгаа ижил мөнгө авчих гэсэн явуургүй бодол нь талаар өнгөрч, ажил хийж мөнгө олох гэсэн нөхдөдөө садаа болж, өөрийгөө хохироосон байна.
Хийе бүтээе гэж зорьж тэмүүлж яваа хүмүүст учирдаг том садаа нь хүнд суртал. Буруу үйлдэлт хүнд сурталтнууд бол хөгжил, дэвшлийн чөдөр тушаа, урагшлах замд тээг бологч бул хар чулуу. Тэд эрх мэдлээ ашиглан ажилд садаа болох бүхий л арга мэхийг угсруулан хийж, хайран цагийг яйран болгон сүйтгэнэ. Эрх мэдэл нь хүрэхгүй бол өөрсдөө зохиомлоор бий болгон тээглүүлнэ. Ажил хийж бүтээхээр оргилж буцалж яваа хүмүүсийн халуун сэтгэл рүү хүйтэн ус цацан мохооно. Тэдний ажиллах, хийх хүсэл эрмэлзлийг нь хүнд суртлын хүнд лантуугаар балбан, зовоон тарчлаана. Ямар сайндаа л яруу найрагч, «болдогсон бол хүнд суртлыг чононоос дутахгүй хэмлэх юм сан» гэж шүлэглэж байхав дээ. Юманд учир, суманд гичир бий гэдэг. Хүнд суртал гарган ажилд тээг садаа болохын учир нь авлига. Зөвшөөрөл, үйлчилгээ хүсч буй хүмүүсээс авлига авахын тулд ажилд нь саад хийх бүх гох дэгээг ашиглах нь авлигач хүнд сурталтнуудын гол арга мэх. Авах хүн тонгойж, өгөх хүн гэдийх зарчмаар зөвшөөрөл хүссэн бүхэнд гэдийж, зүй бусаар авч завших гэсэн хорон санаа үйлдлээ гүйцэлдүүлж байж, нааш цааш гүйлгэн, цаг алдуулан хүлээлгэж зовоон тамласны эцэст тавьсан урхи зангаа суллаж, сая нэг юм зөвшөөрөх бүдэг гэрэл гэгээ тусч эхэлнэ. Хийх бүтээх гэсэн хүнд хамгийн ихээр садаа бологч нь авлигач хүнд сурталтнууд. Эрх мэдэл өсөхийн хэрээр авлигын ханш өсдөг зүй тогтолтой. Авлигад идэгдсэн газарт ажил үйлдвэрлэл эрхэлнэ гэдэг халуун, хүйтэн тамаар ороод гарахаас дутуугүй сэтгэлийн дарамт амсдаг тарчлаантай. Хүнд суртлыг хөнгөн суртлаар сольж, авлигыг багасгаж чадсан газар оронд хөгжлийн хурд нь үсрэнгүй, хүн зоных нь амьдрал дэвжиж байна.
Аливаа ажлыг оромдож дутуу сүнстэй хийх нь тус болохоосоо илүү садаа болно. Ажлыг хийх ч юм шиг, үгүй ч юм шиг дүлэгнэж сууснаас, хийсэн ч биш, хийгээгүй ч биш оромдож байснаас хийхгүй буюу хийж чадахгүй гээд шууд хэлчих нь хавьгүй дээр. Муу үйлдсэнийг засч залруулж хийснээс цоо шинээр дахин хийх нь амар. Чадвар муу, сэтгэл дутуутай хүнээр ажил хийлгэснээс хийлгэхгүй байх нь хожно. Ямар ч ажлыг дутуу хийж орхисноос эхлэхгүй байх нь өлзийтэй. «Аливаа үйл хэргийг сайн хийхийн тулд түүнд дуртай байх хэрэгтэй». Дургүй ажил руугаа хөл тавьж байгаа хүн чөдөртэй морь шиг хурдаар урагшилна. Хүн дуртай ажил үйлэндээ л амжилт гаргадаг. Ажилдаа дургүй хүнээс амжилт гаргахыг нь хүлээх нь эр үхрээс тугал гарахыг хүлээхтэй бараг ижил. Хүүхдэд дургүй хоолыг нь идүүлэх гэж албадах, том хүнийг дургүй зүйлийг нь хийлгэхээр шахах хоёр дүндээ дүн адил. Хэнийг ч бай ялгаагүй дургүй байгаа ажлыг нь хийлгэхээр хүчлэн шахвал бүтээх гэж буй ажилд чинь тээг садаа болно уу гэхээс нэмэр болж гийгүүлэх нь юу л бол. «Байнга өөрийнхөө дуртай зүйлийг хийж байх нь хүний онцгой аз жаргал юм».
Цагийн юмыг цагт нь амжуулж сурцгаая. Цаг алдах нь нөхөхөд бэрх ажлын садаа. Цагт нь хийгээгүй зүйл хэдийчинээ сайн хийлээ ч ямар ч үр дүнгүй, талаар өнгөрөх нь бий. Цагт нь амжуулсан бага ч гэсэн үйл хэргийн үр шим цаг алдсан том үйлээс илүү байх тохиолдол байна. Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөв гэдэг шиг цаг алдаж ирсэн тусламж суганы булчирхайгаа цочтол ховоо татаж малаа усалчихсан хойно ховоо татаж туслахаар хоцрон ирж байгаа хүнтэй адил. Цаг алдан назгайрч, цаг нөхцөөн хийсэн дүр эсгэн оромдсоноос хийхгүй байх нь хавьгүй дээр. Цаг алдан алгуурлах, цаг нь болоогүй байхад яарах аль аль нь хортой. Яарвал даарна гэдэг. Яаруу хийх нь дутуу хийхийн эх үндэс. Яарч агадах, хурдан шуурхай байх нь тэс өөр зүйл. Тэдгээрийг өөр хооронд нь хольж хутгах хэрэггүй. «Яаруу хийгдсэн зүйл удаан үргэлжилдэггүй» бол «хурдан шуурхай байх нь аливаа үйл хэргийн амин сүнс нь байдаг». «Зарим үйл хэргийн аугаа их болох нь түүний хэмжээнд биш, цагаа олсонд л байдаг».
Хийж бүтээхээр зүтгэж байгаа бүтээлч хүмүүст хир тааруу атаархагчид байнга садаа болно. Үйл хэргээрээ садаа болдоггүй юмаа гэхэд үг хэлээрээ садаа хийнэ. Атаархагчид өөрөөс нь илүү байгааг харах бүрнээ нүд нь хорсож, сонсох бүртээ дотор нь харанхуйлж, бодох тусам уур хилэн нь оволзоно. «Атаархагчид ямагт гунигтай байдаг. Яагаад гэвэл, нэг бол өөрт нь золгүй явдал тохиолддог, эсхүл өөр хэн нэгэнд аз тохиодог». Тэд үргэлж ямар нэг юманд гоморхон, өөрийгөө зовооно. «Яагаад гэвэл тэднийг өөрсдийнх нь бүтэмжгүй хэрэг төдийгүй, бусдын амжилт ч шаналгадаг». Атаархагчид өөрсдийгөө гутраагаад зогсохгүй, бусдын баяр баясгаланг ч харлуулна. Хар атаархлын боол болж хайран биеэ битгий зовоон шаналга.
«Хүн бүр ямар нэг үйл хэргийн төлөө төрдөг. Энэ дэлхий дээр алхаж яваа хүн бүр амьдралд өөрийн үүрэгтэй байдаг». Бүтээхийн төлөө төрсөн тэрхүү үйл хэргээ гүйцэлдүүлэхийг хичээхийн зэрэгцээ бусдын үйл хэрэгт саад бүү хий! Хүн бүр амьдралд өөрийн гэсэн үүргээ биелүүлэхийг зорихдоо бусдыг үүргээ биелүүлэхэд нь садаа бүү бол!